Бес күндік жалғандағы адам баласына берілген сынақтардың бірі – мал-мүлік пен дүние. Иә, адам табиғаты оны жанынан да жақсы көреді. Қаншама адам сол үшін ақыретін ұмытса, енді біреулері бес күндік мал үшін ағайын-туыспен араз, дос-жаранмен қырғиқабақ.
Мал-мүлік игілік үшін жұмсалмаса, оның күнәлі жолдарда сарп етіліп жатқаны. Адам өзіне берілген құнды нығметтерді босқа емес, орынды жерге жұмсауы ләзім. Қасиетті Құранда: «…Өздеріне берген несібемізден нәпақа қылады (береді)» («Бақара» сүресі, 3-аят); «Ізгілік жүздеріңді шығысқа не батысқа қарату емес. Асыл ізгілік ол кім Аллаға, ақырет күніне, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға иман келтіреді. Жақындарына, жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға, қайыршыларға және құл азат етуге жақсы көре тұрып мал сарып қылады, намаз оқиды, зекет береді…», – делінген («Бақара» сүресі, 177-аят).
Соңғы аяттағы «жақсы көру» сөзінің мағынасы, тәпсір ғұламаларының айтуы бойынша, берген нәрсені тек Алла ризалығы үшін деп беруді білдіреді дейді. Мақтану немесе атақ шығару үшін берсе, ісінің сауабы шайылып, адам күнәға батады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында: «Менің сендер жайында ең қорқатын нәрсем – кіші ширк (серік қосу)», – деген. Сахабалар: «Кіші ширк деген не, уа, Алланың елшісі?», – дегенде ол (с.ғ.с.): «Жұртқа көрсету үшін амал жасау», – деп жауап берген.
Сондай-ақ, кейбір тәпсіршілер «жақсы көрудің» мағынасын «Алланың сүйіспеншілігі үшін» десе, енді бір ғалымдар басқаларға беру, жұмсау сезімімен шаттану, яғни мұқтаж жандарға беріп, солардың қуанышымен сүйсіну деп түсіндіреді. Алдымен беріп алып, соңыра оны қимай: «Қап, неге бердім. Ақшам азайып қалды», – деген тәрізді өкініш сезімінде болмау, мұңаймауы тиіс.
Енді бір ғалымдарымыз осы аяттағы «жақсы көру» сөзінің мағынасын адамның дүниеге деген сүйіспеншілігімен байланыстырады. Мәселен, адам дүниесін жақсы көргеніне қарамастан, оны садақа қылады. Бір хадисте баяндалғандай, біреу пайғамбарымыздан (с.ғ.с.): «Уа, Расулулла, малды жақсы көрудің мағынасы қалай? Малды әркім жақсы көреді ғой», – деп сұрады. Сонда пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Cен малыңды берер кезде, жүрегіңнің саған өз мұқтаждықтарыңды есіңе түсіруі, «әлі өмірің бар, бұлар өзіңе де керек» деген сияқты адамның өз қажеттілігін сезінуі», – деді. Басқа бір хадисте: «Берілген садақалардың ең абзалы – деніңнің сауында, өміріңнің алда екенінен, әлі ұзақ өмір сүретініңе үміттене тұра бергенің. Сен садақаны жаның алқымыңа келіп, ажал тақаған сәтке қалдырма. Өйткені, ондай кезде сен пәлен нәрсем пәленшеге, түген нәрсем түгеншеге дей бастайсың. Алайда, ол уақытта айтпасаң да, заттарың басқалардікі болып қойған».
Ислам мұсылмандарды жақсылықты басына іс түспестен бұрын жасауға шақырады. Әрі бұның дәрежесі мен сауабы да жоғары болмақ. Ертеден аят-хадиспен сусындаған дана халқымыз да «Садақаны – сауыңда» дейді. Садақа-зекетке байланысты тағы бір аятта: «Алла жолында мал сарп қылыңдар. Өздеріңді өз қолдарыңмен қауіп-қатерге итермеңдер. Жақсылық істеңдер. Шын мәнінде Алла ізгілік істеушілерді жақсы көреді», – делінген («Бақара» сүресі, 195-аят).
Хазреті Хузайфа (р.а.) аятта айтылған «Өздеріңді қатерге итермеңдер» сөзінің мағынасын пақырлықтан қорқып, Алла жолында мал сарп қылудан бас тарту деп түсіндірді.
Мал-мүлік адамға сақтау үшін емес, жұмсау үшін берілген. Мұқтаждықтан артығы қайырымдылыққа жұмсалуы қажет. Хазреті Әбу Умама (р.а.) пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) былай риуаят етеді: «Әй, адам баласы, жаныңдағы артық болғанын жұмса. Бұл сен үшін қайырлы. Ол заттарды сақтап қоюың сен үшін зарарлы. Зәрулік заттар үшін айып жоқ. Бергенде жанұяңа жақын жандардан баста. Үстіңгі қол астыңғы қолдан, яғни берген қол алған қолдан қайырлы».
Мұндағы зәру заттар жайында хазреті Ибн Аббас: «Кісінің бала-шағасына жұмсайтын нәрсесінен артқаны мұқтаждық болып саналмайды», – дейді. Хазреті Әбу Сайд: «Алла елшісі (с.ғ.с.) бізге: «Кімнің артық мініс көлігі болса, көлігі болмағанға берсін. Кімнің артық азығы болса, азығы болмағанға берсін», – деп қайта-қайта қадап айтқаны сонша, біз адамның зәру заттарынан басқасына хақысы жоқ екен деп ойладық», – дейді. Аятта айтылған «артығы» мағынасын білдіретін «ғапуа» сөзін кейбір сахабалар «жеңілдік» деп түсінген. Яғни кісінің қиналмастан не бере алатын болса, сонысын жұмсауы. Берген соң, өзі біреуге кіріптар болып, қиналып қалмауы ләзім. Әйгілі ғалым Ибн Аббастың айтуына қарағанда, сахабалардың кейбіреулері мұқтаж жандарға беретін, ал өздерінде жейтін еш нәрсе қалмайтын еді. Тіптен, өздері біреулерден садақа алатындай мұқтаж, зәру жағдайға түсетін. Сол себептен жоғарыдағы аят түсті.
Құранда өзі мұқтаж бола тұра, басқаға берудің жақсы қасиет екендігін білдірген де мысалдар бар. Мәселен, «Хашыр» сүресінің 9-аятында былай делінген: «Сондай-ақ, өздері таршылықта бола тұра, оларды өздерінен артық көреді». Бұл аяттың түсуіне байланысты Мүслімнің сахихында мынадай оқиға айтылады: «Әбу Хұрайраның риуаяты бойынша, «Кедей сахабалардың бірі келіп: «Уа, Расулулла! Мен сілкіп салар тулағы жоқ сіңірі шыққан пақырмын. Қарным аш», – дейді. Сонда Алланың елшісі (с.ғ.с.) оны құр қайтарғысы келмеп еді, әйелі: «Раббымның атымен ант етемін, үйде қара судан басқа ештеңе жоқ», – деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) екінші жарына хабар салып еді, ол да үйде тіске сыздық етер ештеңенің қалмағанын айтады. Сонда Алланың хабибі (с.ғ.с.) сахабаларға: «Мына адамды кім үйіне қонақ ете алады?», – деді. Ешкім үндемеді. Ансарлардан біреу тұрып: «Мен қонақ етейін», – деді. Үйіне келіп әйеліне: «Үйде ішіп-жейтін не бар?», – деп еді, ол: «Тек балаларға ғана жететін азық бар», – деп жауап қайырды. Сонда ансари: «Сен балаларды ерте жатқызып, ұйықтатып қой. Не бар, соның бәрін дастарқанға әкел. Қонақ дастарқанға жай-ғасқан соң ыңғайын тауып, шамды сөндіріп алған бол. Солайша кімнің тамақтанғаны, кімнің ауыз тимегені біліне қоймас. Келген қонақ та бізді өзімен бірге тамақтанып отыр деп ойласын», – дейді. Бұлардың ойлағанындай қонақ өзіне ғана жетерліктей жалғыз кісілік тамақты қысылмастан жеп, әл жинайды. Алайда, үй иелері аштықтан бұратылып, көрер таңды көзбен атырады. Таң атып әлгі ансари мешітке барған уақытында екі дүние сардары Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз оған: «Алла тағала жасаған ізгілігіңе разы болды», – деп осыған байланысты түскен жоғарыдағы «Сондай-ақ, өздері таршылықта бола тұра, оларды (мүміндерді) өздерінен артық көреді», – деген аятты оқыды».
Тағы бір аятта: «Кім Аллаға көркем қарыз берсе, сонда Алла ол үшін көп есе арттырып береді. Алла тарылтады және кеңей-теді. Әрі оған қайтарыласың-дар» («Бақара» сүресі, 245-аят), – делінген.
Бұл аяттағы Алла ризалығы үшін берілетін садақаның Аллаға қарыз берумен теңестіріліп тұрған себебі – қарызға алынған нәрсенің міндетті түрде қайтатыны сияқты, Алла жолына берілген нәрсенің де сый-сауабы, қарымы болатындығында. Иә, Алла тағала «Ғаниы мутлақ» (нағыз байлық иесі). Шексіз жомарт. Ол үшін не берілсе еселейді, осы дүниеде, не болмаса ана дүниеде шексіз рақметімен қайтарады. Осы себептен Алла үшін мұқтаждарға тарату немесе оның жолына жұмсау оған қарыз беруге ұқсатылған. Хазреті Омар (р.а.) Аллаға қарыз беруді оның жолына жұмсау деп тәпсірлейді.
Хазреті Ибни Мәсғудтің (р.а.) айтуынша, «…Осы аят нәзіл болғанда ансарлардың бірі Әбу Даһдах (р.а.) пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жанына келді де: «Уа, Расулулла, Алла бізден қарыз сұрап жатыр ма?», – деді. Алла елшісі (с.ғ.с.): «Иә!», – дегенде, Әбу Даһдах (р.а.): «Олай болса, қолыңызды маған беріңіз (берекелі қолыңызды ұстап тұрып сізге сөз беремін)», – деді. Алла расулы (с.ғ.с.) қолын созғанда, ол пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) қолын алып тұрып: «Уа, Алланың елшісі, мен бақшамды Раббыма қарызға беремін», – деді. Оның бұл бақшасында 600 құрма ағашы бар еді және әйелі мен балалары да сонда-тұғын. Ол бақшасына келіп, әйеліне: «Мен бұл бақшаны Раббыма бағыштадым. Бұл бақшадан сыртқа шығыңдар!», – деп дауыстады. Әйелі де ләм-мим деместен күйеуіне қуана келісті. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл бақшаны бірнеше кедейге бөліп берді».
Тағы бір қасиетті аятта былай делінген: «Сондай қайыр істеу-шілер бергендеріне міндетсіну, ренжіту араластырмаса, оларға Раббыларының қасында сыйлық бар. Сондай-ақ, оларға қорқы-ныш жоқ әрі олар қайғырмай-ды» («Бақара» сүресі, 262-аят).
Алла тағала бұл аятта мұсылмандарға садақа берудің әдебін және оның негізгі қабыл болу шарттарын білдіруде. Міндетсіну мен ренжіту арқылы жасалған қайырлы істің сауабының жоғалатынын ескертуде. Берген садақасын міндетсіну дегеніміз – кейін алған адамның бетіне басу, оны өзінен төмен санау, жасаған жақсылығын ескертіп жүру. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында: «Кейбір жандар жәннатқа кіре алмайды. Олар жасаған жақсылығын бетке басушы, әке-шешесіне қарсы келіп ренжітуші, арақ-шарап ішуші», – деген.
Қасиетті Құранда мынадай да аят бар: «Егер садақаны (зекет, сол сияқты қайырлы істер) жария берсеңдер, қандай жақсы. Егер оны пақырларға жасырып берсеңіздер, бұл сендер үшін одан да жақсы. Бұл себептен, Алла күнәларыңды жасырады. Сондай-ақ, Алла істегендеріңді толық білуші» («Бақара» сүресі, 271-аят).
Бұл аятта жария беру де, жасырын беру де мақталған. Ал Құранның басқа бір аяттарында жұртқа көрсету мақсатында берудің күнә болатыны, оның Аллаға серік қосу сияқты екендігі білдірілген. Бірақ, мынаны дұрыс түсіну керек. Мақтану мақсатында көрсету басқа да, жария беру басқа. Әрбір жария істелген қайырлы іс рияға жата бермейді. Рия – өзін көрсету, қабілет-қасиетін жұртқа жаю, немесе атақ-абырой, бедел жинау ниетімен жасалынған амал. Ал мақсаты тек қана шариғаттың бұйрығын орындау, сол арқылы Алланың ризалығын көздеу болып, жария садақа жасаса, бұл амалдың рияға кірмейтіні анық. Әрі бұл басқаларға үлгі болады және олардың қайырлы істер атқаруына түрткі болмақ. Тіпті, адамдардың діни үкімдерден алыстап, зекет-садақа сияқты қайырлы істер орындалмай жатқан уақытта кісілердің ниетін ояту, оларға үлгі болып жол бастау ниетімен бұндай амалдардың ашық істелуі жасырын істеуден де абзал болмақ.
Имам Хажар әл Асқалани (р.а.) өз еңбегінде: «Ғұлама Табәри және басқалардың да айтуы бойынша, парыз болған садақалардың жария, ал нәпіл садақалардың жасырын берілуі абзал екендігінде әйгілі ғалымдардың бірауыздан келісушілігі болған», – деп жазады. Ибн Аббас (р.а.) жоғарыдағы аятты тәпсірлегенде: «Алла тағала нәпіл садақаны жасырып берудің сауабын, оны ашық бергеннен 70 есе көбейтеді. Ал парыз болған зекет тәрізді садақаның ашық берілуі, оны жасырып беруден 25 есе сауабы көп. Басқа да нәпіл мен парыз ғибадаттар осы тәрізді. Тек басқалардың нәпіл ғибадаттарға онша маңыз бөлмей жүргенін білсе, өзінен үлгі алулары үшін бұларды рия араластырмастан ашықтан жасауы тағы да абзалырақ», – деген.
Садақаны жасырын берген соң, оны қайтадан жұртқа айтудың қажеті жоқ. Хадисте айтылғандай, пенде бір амалды жасырын істегенде, ол жасырын амал боп жазылады. Оны біреуге айтса, амалы жасырын дәрежеден түсіп, ашық жасаған-дай болады. Әрбір барған жерінде айтып жүрсе, ашық жасағаннан шығып, рияға айналады.
Бұрынғы ізгі құлдар (сахаба, табиғиндер) басқа жұрттың емес, тіптен алған адамның өзі садақаны кім бергенін білмеуін қалаған. Садақа еткен нәрсені босағасының алдына қалдырып, есіктерін қағып қана кете барған. Бір кездері мәдиналық кедей-кепшіктер ұзақ жылдар бойы өз үйлерінің алдына азық-түлік, керек заттарды кімнің қойып кетіп жүргенін білмеді. Бірақ, бір күні бұл жайт сап тыйылды. Сол кезде ғана тұрғындар соншама жылдар бойы бұны кімнің істеп жүргенінен хабардар болады. Қайтіп дейсіз ғой? Біреу оларға айтты ма? Жоқ, сол күні Әли (р.а.) немерелерінің бірі, атақты ғұлама Зейнелғабидин қайтыс болған еді. Міне, олардың ықыластары, иман дәрежелері және адамгершіліктері осындай болатын!
Сәл ғана қайыр жасап, біреуге көмек қолын соза қалса, оны әлемге әйгілеп, жар салуға бейім бейғам бауырларымыздың құлақтарына алтын сырға! Алла тағала баршамызға жар болсын. Бізге кәміл иман, шынайы зор ықылас нәсіп етсін.
Нариман ИСЕНОВ,
«Ислам және өркениет», №32 (248), 11-20 қараша, 2011 жыл