Араб тіліндегі мүкәлләф сөзі шариғат кітаптарында «жауапкершiлiк иесi» деп қарастырылады. Яғни, дiни бұйрықтар мен тыйымдарға жауапты болған ақыл иесi, денi сау әрі балиғат жасына толған мұсылман деген мағынаны білдіреді. Өз еркiмен әрекет ете алатын жасқа келген адамның сөйлеу, іс-әрекет, амалдарының Ислам дінінде белгiлi шарттары бар. Фиқһ кітаптарында әфъәлу әл-мукәлләфин (жауапкердің жауапкершілігі) делiнген тақырыпта берілетін осы iстерден мақсат, мүкәлләфтың (жауапкердің) iстерiнiң дiни үкiмдерi шығады.

Жасалатын тағат-ғибадат пен іс-әрекеттер Әбу Ханифа мазһабы бойынша сегіз түрге бөлінеді. Бұлардың бесеуі – парыз, уәжiп, сүннет, мұстахаб, мүбәх, яғни шариғат бұйырған іс деп аталса, үшеуі – харам, мәкруһ және муфсид, яғни шариғат бұйырмаған немесе орындалуын қаламаған іс деп аталады. Ислам шариғатындағы мұндай бұйрықтар мен тыйымдарды кей мазһаб ғұламалары уәжiп, мәндуб, харам, мәкруһ және мубах деп беске ғана бөліп қарастырады. Сондықтан мазһабтар арасында кей мәселелер бойынша түрлі деңгейде үкімдер шығарылған.

ПАРЫЗ АМАЛДАР

 Парыз – орындалуы нақты, бұлтартпас дәлелдермен бұйырылған іс-әрекеттер мен міндеттер. Мысалы, дәрет алу, күнде бес уақыт намаз оқу, Рамазан айында ораза ұстау, Құраннан бiр мөлшер оқу т.б.

Құран Кәрiмнiң көптеген аяттарында:

 «Ендеше Құраннан оңай келгенiн оқыңдар»,[1] – деп бұйырылуы парызға мысал бола алады.

Парыз амалдар өз ішінен айн және кифая болып екiге бөлiнедi.

Парыз айн – әрбір мұсылманға тiкелей жүктелген, орындалуы міндетті парыздар. Мұндай парыз айн амалдарын біреудің орнына біреу өтей алмайды. Әрі бір топ мұсылмандардың парыз айнды орындауы мұндай парызды өтемеген мұсылмандарды жауапкершіліктен құтқармайды. Сондықтан парыз айнды әрбір мұсылман жеке өзі орындауға тиіс. Мысалы, күнде бес уақыт намаз оқу, рамазан айында ораза ұстау, т.б. сияқты.

Парыз кифая – мұсылмандарға жеке-жеке емес, жаппай әмiр етiлген нәрселер. Кейбiр мұсылмандар мұны орындаған кезде өзгелерi жауапкершiлiктен құтылады. Егер ешкім орындамаса, барлық қоғам мүшелерi күнәһар болады. Мысалы, жаназа намазын оқу, Құран Кәрiмді жаттау, біреуге куәгер болу, жақсылыққа бұйырып, жамандықтан тыю, қоғамға қажетті мамандықты игеру, т.б. сияқты.

 Бiрақ кей жағдайларда парыз кифаяның жауапкершілік жағынан салмағы арта түседі. Мысалы, егер бiр елді мекенде бiр ғана дәрiгер болса, сол жерде науқастанған кісілердің өміріне араша болу мiндетi оған парыз айн болып жүктеледі. Сондай-ақ, бiр оқиғаны жалғыз өзі ғана көрген кiсiнің болған оқиғаның әділ шешімін табу үшін өз еркімен келіп куәгер болуы парыз айн болады.[2]

Парыздың үкiмi: парыз амалдарды орындауда сөзсіз мол сауап бар. Парыз амалдарын орындамағандар ахиретте зор азапқа тартылады. Ал, кімде-кім парыз амалдарын мойындамаса, яғни жоққа шығарса, онда діннен шығады. Егер парыз амалдарды орындау керектігін мойындап, бірақ оларды өтемесе, онда орындамағаны үшін ахиретте ауыр жазаға ұшырайды. Бірақ діннен шықпайды. Яғни, мұсылман болғанымен күнәһар деп есептеледі.

УӘЖIП АМАЛДАР

Ислам құқықшыларының көпшiлiгiнiң пiкiрiнше парыз бен уәжiп бiр мағынада. Екеуi де бiрдей үкiмдерге тәуелдi. Бірақ жоғарыда айтып өткеніміздей біздің мазһаб, яғни ханафилердің пiкiрi бойынша парыз және уәжiптің мағынасы бiр-бiрiнен бөлек. Уәжiп – орындалуы дәл парыз амалы секілді талап етілмеген, бірақ қуатты дәлелдермен анықталған іс-әрекеттер мен уазипалар. Мысалы, Алла Тағала Құран Кәрімде:

«Раббың үшін намаз оқы және құрбан шал»,[3]– деп бұйырады. Бұл аят о баста Пайғамбарымызға(с.а.с.) арналып айтылғандықтан ол үшін парыз амалы болған. Бірақ бұл аятта оны мұсылмандардың барлығының да орындауы немесе орындамауы туралы нақты айтылмаған. Міне, сондықтан ханафилер Құран аятында осы сияқты дәлелі бар, бірақ нақты айтылмаған бұйрықтарды нақты айтылған амалдардан дәрежесін төмендеу, ал Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жасаған сүннет амалдарынан бір саты жоғары қойып, оларды уәжіп амалдары деп қарастырады. Ал, басқа мазһабтарда дәл осы дәлелдерді келтіре отырып, парыз, уәжіп деп бөліп жатпай-ақ екеуін синоним ретінде қолдана береді.

Сонымен, Әбу Ханифа мазһабы бойынша пiтiр садақасын беру, құрбан шалу, үш бас үтiр намазын, айт намаздарын оқу, намазда тік тұрғанда Фатиха сүресiн оқу уәжіп амалына жатады. Өйткенi бұл айтылған іс-әрекеттер нақты, бұлтартпас дәлелдер емес, қуатты дәлелдерге негізделген.

Уәжiптiң үкiмi парыз амалдарына ұқсас келеді. Яғни, мiндеттi түрде орындалуы керек. Парыз бен уәжіптің басты айырмашылығы сенім-наным тұрғысынан ғана ажыратылады. Мысалы, парыз амалды мойындамай, оны жоққа шығарғандар діннен шыққан болып саналса, уәжіп амалды мойындамай, оны жоққа шығарғандар діннен шыға қоймағанымен дініміздегі маңызды әмірді мойындамай, оны теріске шығарғаны үшін үлкен күнәға батады.

Тағы бір басты айырмашылығы уәжiп амалдарды әдейі орындамау арамға жақын мәкрүһ болады. Яғни, тыйым салынған іс-әрекеттерге жақын, ұнамсыз іс-әрекет болып табылады. Мысалы, намазда уәжіп амалды қателесіп тастап кеткен немесе орындалу уақытынан кешiктiрген жағдайда сәһу сәждесiн жасау арқылы намаз толықтырылады. Ал, парыз амалы ондай емес, қалып кеткен жағдайда намаз бұзылады. Мысалы, намаз өтеу кезінде рукуғқа бармау, яғни еңкеймеу намазды бұзады.

Сондай-ақ, намазда Құран Кәрiмнен ешқандай аят оқымау намазды жарамсыз етедi. Өйткенi Алла Тағала:

 «Ендеше Құраннан оңай келгенiн оқыңдар»,[4]– деп бұйырған. Бірақ намаз оқығанда Құрандағы Фатиха сүресiн оқу біздің мазһаб бойынша уәжіп амалына жатады. Ал, басқа мазһабтарда намазда Фатиха сүресі оқылмаса намаз жарамсыз болады. Бұған Пайғамбарымыздың (r):

Убадә ибн ас-Самит жеткізген «Кітаптың беташарын (Фатиха сүресін) оқымаған кісінің намазы (дұрыс) болмайды», – деген хадисі дәлелге алынады. Сондықтан мейлі парыз намаздарында болсын, мейлі нәпіл намаздарында болсын, бұл сүрені оқу керек. Кітаптың беташары оқылмаған рәкәғат та, намаз да дұрыс болмайды. Бірақ имамға ұйып тұрған кісіге оқымаса да болады. Өйткені ол үшін имамның оқығаны жеткілікті.

  Жалпы, намазда Фатиха сүресін оқымаса намаздың дұрыс болмайтындығын көп ғұламалар бірауыздан мақұлдаған. Бірақ біздің мазһаб бойынша намазда Құран Кәрімнің кез-келген жерінен үш-төрт аят оқу жеткілікті болады. Бұған жоғарыдағы аят дәлел. Ал, Пайғамбарымыздың (r):

«Кітаптың беташарын (Фатиха сүресін) оқымаған кісінің намазы (дұрыс) болмайды», – деген хадисін Әбу Ханифа Фатиха сүресін оқымаған кісінің намазы толық болмайды деген мағынада қолданып, намазда Фатиха сүресін оқуды уәжіп амалына жатқызады. Парыз амалымен қатар қоймайды. Басқа мазһабтарда жоғарыда айтып өткеніміздей намазда Фатиха сүресін оқу парыз дәрежесінде қарастырылады.

СҮННЕТ

Сүннет сөздiкте жақсы мiнез, жол, Алла Тағаланың заңы, үйреншiктi жол деген мағыналарды қамтиды. Жақсы немесе жаман жолда жүру мағынасын мына хадистен байқауға болады:

«Кiм жақсы бiр әдеттi бастаса, оған сол әрекетi үшiн әрi қияметке дейiн сол әдетті үлгi тұтқан адамдардың сауабы берiледi. Тағы да кiм жаман бiр әдеттi бастаса, оған сол әрекетi үшiн әрi қияметке дейiн сол әдетті үлгi тұтқан адамдардың күнәсi жүктеледi».[5]

Бірақ бұл айтылғандар сүннет сөзінің тілдік мағынасы, ал енді Ислам шариғатындағы терминдік мағынасы парыз бен уәжіптен бөлек Пайғамбарымыздың (r) өзі жасаған, кейде «жасаңдар» деген және бір кісі жасап жатқан іс-әрекетті көріп, оны орындауға өз ризалығын білдірген іс-әрекеттер. Осы тұрғыдан алғанда сүннет өз ішінен үш түрге бөлінеді. Олар:

1. Суннат муәккәдәһ (бекітілген сүннет)
2. Суннат ғайри муәккәдәһ (бекітілмеген сүннет)
3. Әз-Зәуәйд (артық, қосымша сүннет)
4. Бекітілген сүннет – Пайғамбарымыздың (r) өз ғұмырында ұдайы орындап жүрген парыз немесе уәжiп емес амалдары. Мысалы, таң, бесін, ақшам намаздарының сүннеттерi, дәрет алған кезде ауызға су алу, мисуак пайдалану т.б. Мұндай сүннеттерді іске асыру сауап амалына жатады. Ал, орындамаған кісіге жаза берілмесе де айыпталады. Кейде мұндай сүннеттi суннәтул-һудә деп те атайды.
5. Бекітілмеген сүннет – Пайғамбарымыздың (r) көбiнесе орындап, кейде орындамаған сүннеттерi. Екінті және құптан намаздарының алғашқы төрт рәкәғат сүннеттерi сияқты. Кейде мұндай сүннеттерді мұстахаб немесе мәндуб деп те атайды.[6] Осы топқа жататын сүннеттердi орындаған кісі сауап алады, ал орындамаған кісі айыптау, кiнәлауға душар болмайды.
6. Артық сүннет (әз-Зәуәйд) – Пайғамбарымыздың (r) Алла Тағаладан бiр уахи немесе Алланың дiнiн баяндап түсіндіру мақсатында болмаған, өзiнiң күнделікті іс-әрекеттері мен әдептілік амалдары. Мысалы, тамақ iшiп-жеуде, киiнуде ұстанған жолы, ақ киiм киюдi қалауы, шаш пен сақалын қынамен бояуы, әр нәрсені оң жақтан бастауы т.б.

Осы зәуәйд сүннеттердің үкiмi: мүмин кісінің Пайғамбарымызға (r) деген сүйiспеншiлiгі мен құрметі ретінде ол сияқты iшiп-жеуi, киiнуi – сауап. Ал, кімде-кім тәрк етсе, жаман бiр қылық жасаған болып есептелмейдi. Әрі ол үшін күнәлі болып саналмайды.

Сүннет амалдарының да парыз амалдары секілді айн және кифая бөлімдері бар. Мысалы, рамазан айының соңғы он күнінде иътикаф жасау, тарауих намазында хатым түсіру кифая сүннетке жатады. Парыз намаздарын жамағатпен оқу айн сүннет болып табылады.[7]

Ислам құқықшыларының көпшілігі мен біздің мазһабтағылардан басқалары жоғарыда баяндалған үш түрлi сүннеттi және Құран Кәрiмдегi парыз бен уәжiп сипатында болмаған әрі орындалуы нақты түрде бұйырылмаған әмірлерді де қамту мақсатында барлығын жиып бір сөзбен мәндуб амалдар дей салады.

МҰСТАХАБ

Мұстахаб сөзі тілдік тұрғыдан қарағанда жасалуы ұнамды, таңдалған, әдемi көрiнген амал деген мағыналарды қамтиды. Ал, енді бұл сөздің шариғаттағы терминдік мағынасы Пайғамбарымыздың (r) кейде жасап, кейде жасамаған, бұрынғы өткен салихалы кiсiлер ұнатып қолдаған iстердi білдіреді. Сәске уақытында оқылатын дұха намазы секілді кейбiр нәпiл намаз бен оразалар осыған жатады. Ғибадаттардың ішінде парыз, уәжiп және сүннеттерден тыс мұстахаб түрлерiне жататын iстер де бар. Мысалы, таң намазын айналаға жарық түскенге дейін, жаздың ыстық күндерінде бесін намазын салқын түскен уақытқа дейiн кешiктiрiп оқу. Ал, ақшам намазын уақыты кірісімен оқу, намаз оқыған кезде үстiндегi киiмдi желбегей жамыла салмай түймелеу сияқты амалдар мұстахабқа мысал бола алады. Мұстахаб амалының үкiмi: iстелгенде сауап болып, iстемегенде айыптау болмайды.

МУБАХ

Алла Тағаланың немесе Пайғамбарымыздың (r) мұсылманның iстеп-iстемеуi өз еркiне қалдырылған iстi мубах дейдi. Сондай-ақ, фиқһ кітаптарында жиі кездесетін халал, жәйіз және мутлақ сөздерi де осы мубах терминімен бiрдей мағынада қолданыла береді.

Кез келген заттың әу бастағы сипаты – мубах. Яғни, бір заттың үкімі жайында Құран Кәрімде немесе Пайғамбарымыздың (r) хадистерінде айтылмаған болса, онда ол әуелгі сипатына негізделіп халал деп есептеледі. Қасиетті Құран Кәрiмдегі:

 «Алла сендерге көктердегi және жердегi нәрселердi бойұсындырды және сендерге ашық және жасырын нығметтерiн молымен бергенiн көрмейсiңдер ме?»,[8]– деген аяттарда жер мен көктегі нәрселердің адамдардың пайдалануы үшiн жаратылғандығы айқын айтылған. Iшiп-желiнуi немесе қолданылуы аят немесе хадистер арқылы тыйым салынбаған нәрселер халал болады. Бұлар – адам үшiн пайдалы нәрселер. Ал, Құран аятында немесе хадистерде тыйым салынғандар – адам баласы үшін зиянды нәрселер.

Бiр нәрсенiң мубах және халал болуы мына жолдардың бiреуiмен белгiлi болады:

1) Халал еместігіне байланысты аят не хадисте нақты ештеңе айтылмаса. Мысалы, таза нәрселердi iшiп-жеу сияқты. Аятта былай делінген:

 «Бүгiн сендерге жақсы нәрсе халал етiлдi. Кiтап берiлгендердiң (христиан, яһуди) тамағы (бауыздағандары) халал етiлдi. Сендердiң тамақтарың оларға да халал етiлдi».[9]

Бiр нәрсенiң мубах болуы уақыт және түрiн белгiлеумен байланысты. Мысалы, тамақ уақыты мен түрiн таңдау мубах. Адам қалаған уақытында өзiне халал болған бiр әйелмен үйлене алады. Шектен шығып кетпейтiндей шамада көңiл көтере алады. Бiрақ барлық уақытын көңiл көтерумен өткiзуi дұрыс емес.

2) Күнә емес екендiгiнің бiлдiрiлуi. Аят пен хадистерде күнә үшiн қиыншылық пен қауiптiң жоқтығының бiлдiрiлуi ол iстiң халал екендігін көрсетедi. Аяттарда былай делінген:

«Шынайы түрде сендерге өлексенi, қанды, доңыз етiн және Алладан басқаның атымен бауыздалғанды арам қылды. Бiрақ кiм қиыншылыққа түссе басқасының хақына қол сұқпай, зәрушiлiк шегiнен шықпай бұлардан жесе күнә жоқ».[10]

«Ал (бұндай иддат iшiндегi) әйелдерге үйленудi жабық түрде ескертулерiңде немесе iштерiңде сақтауларыңда бiр кiнә жоқ».[11]

«Соқырға кiнә жоқ, ақсаққа кiнә жоқ, ауруға да кiнә жоқ. Сондай–ақ, өз үйлерiңнен … тамақ жеулерiңде айып жоқ».[12]

3) Бұйрық райдың мiндеттiлiктi емес, мубахты бiлдiруi. Бұған мына аят мысал бола алады:

«Алланың несiбесiнен iшiп–жеңдер».[13]

Мубахтың үкiмi: мұндай топқа жататын іс-әрекеттердің орындалуында да, орындалмауында да сауап немесе күнә жоқ, екеуi бiрдей.[14]

ХАРАМ

Ислам дiнiнде орындалуы мен пайдаланылуына қатаң түрде тыйым салынған iстi «харам» (арам) дейдi. Харам аятпен, мүтауатир немесе мәшһур хадиспен бекiтiлген, айқын түрде тыйым салынған iс сипатында болуға тиіс. Ханафилерден өзге көпшiлiк ислам құқықшылары бойынша, харам занни дәлел болып саналған ахад хабармен де бекiтiле бередi. Ханафилер ахад хабармен нақты және тиiстi түрде тыйым салынған iсті тахриман мәкрүһ, ал нақты және тиiстi емес тыйымдарды тәнзиһан мәкрүһ дейдi.

Алла Тағала мен Пайғамбарымыздың (с.а.с) бiр нәрсенi тыюы мына кездерде болуы мүмкiн:

1. 1. Харам екендiгiнің тiкелей айтылуы. Құран Кәрiмде былай делінген:

«Сендерге аналарың (әке-шешелерiңнiң аналары), қыздарың (ұл-қыздарыңның қыздары), әпке-қарын-дастарың (әке-шеше бiр бөлек), әкелерiңмен туысқан әйелдермен …үйленулерiң харам қылынды».[15]

«Сендерге: Өлексе, аққан қан, доңыз еті және Алладан басқаның атымен бауыздалған мал арам қылынды.Бiрде буынып, ұрылып, құлап, сүзiлiп өлген малдар және жыртқыш жеген мал арам». [16]

 Осы секілді аяттарда бiр нәрсеге тыйым салынуы харам сөзiмен анық түрде айтылған.

 2) Халал ерекшелiгiнiң жойылуы.

«Саған бұдан кейiн әйелдер халал емес».[17] Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген: «Мұсылманға бiр адамның малын оның көңiл ризашылығы болмастан алу халал болмайды».[18]

 3) Болымсыз түрде қолданылуы.

«Зинаға жақындамаңдар. Өйткенi ол анық арсыздық және жаман жол».[19]

 4) Iстен сақтануды бiлдiретiн бiр сөзбен берілуі.

«Әй, мүминдер! Арақ, құмар, тiгiлген тастар және бал ашатын оқтар лас шайтанның iстерiнен. Одан сақтаныңдар, құтыласыңдар».[20] Бұл аяттағы «сақтаныңдар» сөзi жақындауды тыйып, бiр нәрсенiң харам екендігін ашық, айқын түрде белгiлеген.

ХАРАМНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Бiр нәрсенiң харам етiлуiнiң негiзi — ол нәрсенiң зиянды болуы. Бiр харамдағы зиян ия тiкелей тыйым салынған iстiң өзiнен болады немесе жанамалы жолдан бiр себепке сүйенедi. Соған орай харам тiкелей немесе жанамалы жолдан болып екiге бөлiнедi:

а) Тiкелей харам (харам лизәтиһи). Егер харам етілген зат немесе іс-әрекет өзінің затына тән, жамандық пен ластық себепті харам етілсе, онда бұл «тікелей харам» делінеді. Мысалы, зина жасау, ұрлық қылу, өлген хайуан етiн сату, доңыз етін жеу, арақ-шарап ішу, өз туысына үйлену, т.б. сияқты.

Тiкелей харамның үкiмi: iстiң әу бастан жаман болып саналуы. Мүкәлләф (жауапты) мұсылман осы харам iстi iстесе күнәға батады және ол іс қандай да бiр құқықтық нәтиже тудырмайды. Мысалы, зина ұрпақ сүю мен мирасқорлыққа себеп бола алмайды. Ұрлық та ұрыға ұрланған малды иемдену құқығын бермейдi. Мұндай харам зәруліктен тумаса мубах болмайды.

ә) Жанамалы харам (харам лиғайриһи) — негiзінде халал болғанымен харам етiлуi сыртқы, өтпелі себептерге байланысты болған нәрсе. Мысалы, бiр әйелдiң әурат жерiне қарау харам. Өйткенi ол зинаға апарып соқтыруы мүмкiн. Ал, зина болса тiкелей харам. Сол сияқты жұма намазы кезiнде жұма намазына мiндеттi ерлерге сауда-саттық жасауға тыйым салынуы жанамалы харам түріне жатады.[21] Ал, басқа уақыттарда ер кісілердің сауда-саттықпен айналысуы харам емес.

Жанамалы харамның үкiмi: мұндай түрдегі харам қажет жағдайда мубах болады. Айталық, бiр әйелдiң әурат жерiне қарау харам, бiрақ емделу үшiн қажеттiлiк туса және маман әйел дәрiгер табу мүмкiн болмаса ер дәрiгердiң қарауы мубах болады.

Кейде харам терминімен бiрдей мағынада маъсияһ және күнә терминдерi де қолданылады. Харамды жоққа шығарған адам дiннен шығады.[22]

М Ә К Р У Һ

Араб тілінде мәкруһ сөзі – жағымсыз, ұнамсыз, жек көрінішті деген мағыналарды білдіреді.

Ал, діни термин ретінде Алла Тағала мен Пайғамбарымыз (с.а.с.) нақты және анық түрде тыйым салмаған, бірақ орындалуы ұнамсыз, жағымсыз іс-әрекеттерге қолдалынады. Мысалы, дәрет алғанда, жуынғанда суды ысырап ету, дәрет алу кезінде орынсыз сөйлеу т.б.

Мұндай мәкрүһ амалдар өз ішінен харамға жақын және халалға жақын мәкруһ болып екiге бөлiнедi:

1. Харамға жақын мәкруһ (тахриман мәкруһ). Алла Тағала мен Пайғамбарымыз (с.а.с.) iстелуiне нақты және тиiстi түрде тыйым салған iс болуымен қатар осы қалау ахад хабар сияқты занни дәлелмен белгiлi болса, бұл тахриман мәкрүһ (харамға жақын) деп аталады. Бұған мына хадис мысал бола алады: «Адам бауыры рұқсат бермейінше, оның саудасы үстiне саудаласпасын және (бір әйелді)айттырса оны айттырмасын».[23] Осы хадисте «сауда үстiне саудаласу» және «айттыру үстiне айттыру» делініп нақты бiр сөзбен тыйым салынған. Мұның үкiмi харам болуы керек болса да, осы хадистiң ахад хабар болуы себептi үкiм тахрими мәкрүһ, яғни харамға жақын мәкруһ саналады.

Тахриман мәкрүһ жазаны қажет етедi, бiрақ мұны қабыл етпеген адам дiннен шықпайды.

2. Халалға жақын мәкруһ (тәнзиһан мәкруһ). Алла Тағаланың мен Пайғамбарымыздың(с.а.с.) салған тыйымы нақты және айқын болмаған жағдайда iс тәнзиһан мәкрүһ, яғни халалға жақын мәкруһ деп аталады. Мысалы, намаз оқу үшiн мешiтке баратын адамның пияз немесе сарымсақ жеуi. Осыған қатысты Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Пияз және сарымсақ жеген кiсi мешiтiмiзге келмесiн, үйiнде отырсын»,[24]– деген. Хадис шәрифте айналадағылардың мазасын алмауға назар аударылған. Жанындағылардың мазасын кетіретін қолаңса, шуаш т.б. жағымсыз иiстердi де осы хадис төңiрегiнде қарастыруға болады.

Тәнзиһан мәкруһ жазаны және айыптауды керек етпейдi. Бiрақ жасамаса сауап. Жалпы, мәкрүһтің екi түрін де жасамаған кiсi мақталады. Біздің мазһабтан басқа мазһабтардың имамдары жоғарыдағы тахриман мәкрүһ, яғни харамға жақын болған мәкруһ дегенді орындалуы харам болған іс-әрекеттер қатарына жатқызған. Олар харам мағынасында тыйым салынбағандығына байланысты азды-көпті дәлелдері бар іс-әрекеттерге тек қана мәкруһ терминiн қолданады.

Біздің мазһаб бойынша харамға жақын болған мәкрүһ уәжiптiң, ал халалға жақын болған мәкрүһ мәндубтың антонимі.[25]

МУФСИД

Муфсид сөзі тілдік тұрғыдан қарағанда бұзылған деген мағынаны береді.

Діни термин ретінде де басталған бір құлшылықты бұзатын іс-әрекетке муфсид делінеді. Мысалы, намаз оқып тұрып сөйлеу, ораза екенін біле тұра тамақ ішіп-жеу т.б. сияқты.

Негізінде діни ғибадат, құлшылықтар дiн бойынша белгiленген шарттарға сәйкес орындалса, онда оны «сахих», яғни дұрыс дейдi. Сондай-ақ, «қабыл», «жәйіз» немесе «жарамды» терминдерi де осы мағынаны қамтиды. Ал, егер бұған керағар болса, яғни орындалған құлшылық, ғибадаттар өз шарттарына сәйкес болмаса амал бұзылады. Бұл шариғатта «муфсид» немесе «фасид» деп аталады. Кей кітаптарда «батыл», яғни жарамсыз болу термині де осы мағынада қолданылады. Парыз бен шарттардың бiреуi кем болған ғибадат «батыл» немесе «фасид» болады. Бұл үшiн «ғайри сахих» немесе «қабыл емес», «жарамды емес» сияқты сөздер де қолданылады. Мысалы, намазда сәжде орындалмаса, рүкiнсіз немесе дәретсiз оқылса шарт кем болғандығы үшiн намаз фасид, яғни жарамсыз болады. Бұл жайында мазһабтар арасында бірдей көзқарас қалыптасқан. Ислам құқықшыларының көпшiлiгiнің пікірінше ғибадаттарда болғаны сияқты әрекеттерде де «фасид» пен «батыл» бiр мағынада. Кемшiлiк мейлі рүкіндерiнде болсын, мейлі шарттарында болсын бәрібір нәтиже өзгермейдi. Мысалы, ақыл-есi жарым жанның сауда-саттық мәселесінде жасаған келісім-шарты немесе бір заттың құнын төлеу мерзiмiн белгiлемей тұрып оны несиеге сату шариғат бойынша заңсыз болып табылады. Сондықтан мұндай түрдегі келісімге «батыл», жарамсыз деп айтылса, кейде «фасид» түрінде де қолданыла береді.

Шымкент қаласы орталық мешіті

[1] Мүззаммил сүресі, 20-аят.

[2] Тәһанауи.Әл- Кәшшәф, ІІ, 1126; Мәйдәни.Әл-Лубәб, І, 6;

[3] Кәусәр сүресі, 3-аят.

[4] Мүззаммил сүресі, 20-аят.

[5] Мүслим. Әл-Илм 15, әз-Зәкәт, 69; Ибн Мәжәһ. Муқаддима 14; Дәрими, Муқаддима, 44;

[6] М. Исаұлы, Қ. Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. Алматы, -2003 ж. 32-бет.

[7] М. Исаұлы, Қ. Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. Алматы, -2003 ж. 32-бет.

[8] Лұқман сүресі, 20-аят.

[9] Мәида сүресі, 5-аят.

[10] Бақара сүресі, 173-аят.

[11] Бақара сүресі, 235-аят.

[12] Нұр сүресі, 61-аят.

[13] Бақара сүресі, 60-аят.

[14] Шатыби. Әл-Муафақат. Тижария уә Мунир. Димашық I,141, 142; Шәукани. Иршадул-Фухул. 6-бет. Каир.1347 ж.

[15] Ниса сүресі, 23-аят.

[16] Мәида сүресі, 3-аят.

[17] Ахзаб сүресі, 52-аят.

[18] Ахмад ибн Ханбал, Муснәд, V. 72.

[19] Исра сүресі, 32-аят.

[20] Мәида сүресі, 90-аят.

[21] Жума сүресі, 9-аят.

[22] Ғазали. Әл-Мустасфа. Булақ. 1322, II, 31; Пәздәуи.Усул Кәшфул- Асрар кенарында. Стамбул, 1308 ж. I, 66; Ибн әл –Хумам. Әт-Тахрир. Каир,1316-1317ж.ж.

[23] Бұхари, Никах, 45; Мүслим. Бүйуъ, 8, Никах, 38,49,52,54,56.

[24] Бұхари, Азан 160; Әбу Дәуіт, Әтимә, 41

[25] Ибн Рушд, Бидаятул Мужтәһид, Каир 1952 ж., II, 167,168; Зухайли, А.А.К., I,53,II,263-64.