Қожа Ахмет Яссауи «Диуани Хикмет» атты еңбегін қажеттіліктен жазды. Ислам ғылымдарынан хабардар, араб және парсы тілдерін жетік меңгерген Қожа Ахмет Яссауи, айналасындағы адамдарға исламның негіздерін, ақидасын, шариғат үкімдерін, сондай-ақ әдеп пен тәртіп ережелерін үйретуді қажет деп санады. Оның үстіне, оның маңайына жиналғандар – ислам дінін жақында ғана қабылдаған, медреседе білім алмаған, иманына шын берілген аңғал, қарапайым түркі халықтары еді. Осы мақсатта ол қарапайым тілмен, халық әдебиетінен алынған мәнермен, буындық өлшеммен өлеңдер айтып, оларға «Даналық» деген атау берді. Яссауи бұл сөздерге «Хикмет» атауын өз еркімен таңдаған жоқ. Шынында, «Нахл» сүресінің 125-аятында: «Адамдарды Раббыңның жолына даналық және көркем үгіт арқылы шақыр…» деп бұйырылады. Осы аяттағы өрнек негізінде «Хикмет» деп аталатын төрттағандар кейін Қожа Ахмет Яссауи қайтыс болған соң «Диуани Хикмет» деп аталатын жинаққа біріктірілді. Осылайша бұл шығарма дүниеге келді.

Қожа Ахмет Яссауи шығармашылығына шолу жасағанда, оның ой-пікірінде философиялық, көркемдік, мистикалық толғаныстардан гөрі әлеуметтік мақсат пен мазмұнның басым екені байқалады. Оның өлеңдерін осы көзқараспен қарастыру бұл тұжырымды толық дәлелдейді. «Диуани Хикметте» сараңдық пен пайдакүнемдік құпталмайды; керісінше, шыдамдылық, қанағатшылдық және өзін-өзі ұстау (өзін-өзі тәрбиелеу) мадақталады. Менмендік пен құмарлықтың адам өміріне тигізетін зияны сипатталып, төзімділік, кішіпейілділік пен сүйіспеншілік – лайықты мінез-құлық ретінде ұсынылады. Өтірік пен екіжүзділік сынға алынса, адалдық пен ашықтық жоғары бағаланады. Қорытындылай келе, Хикметтер – Исламның адамзатқа ұсынған ұлы ахлақ қағидаларының көркем үлгісі болып табылады. Сондықтан Қожа Ахмет Яссауи үшін дінді моральдық бағытта түсіндіру ерекше маңызға ие. Екінші жағынан, барлық хикметтерге назар аударғанда, олардың басты тақырыптары – діни және сопылық ілімдермен қатар, әлеуметтік және заманауи мәселелерді де қамтитыны байқалады. Осы себепті Қожа Ахмет Яссауи өз ілімін халқына жеткізуде «Даналық баянды» (хикметті) оқыту әдісі ретінде пайдаланған.

а. Педагогикалық қыры мен тұлғасы: Бірінші аспект – Яссауидің педагогикалық болмысына қатысты. Хикмет – білім мен рухани кемелдікке жеткендер ғана айта алатын даналық сөзі. Оны адамның бойындағы білімнің көрінісі немесе жүректен төгілген сөз деп те сипаттауға болады. Қожа Ахмет Яссауи осы деңгейге жеткендіктен, ағартушы ретіндегі ең басты қасиеті де осы – хикмет айту арқылы тәрбиелеу.

б. Хикметтердің тілі мен формасы: Хикметтің назар аударарлық екінші қыры – оның тілі мен формалық ерекшелігі. Тіл –білім берудегі басты құрал. Сол себепті ұстаздың тілі тыңдаушыға түсінікті болуы тиіс. Қожа Ахмет Яссауи осыны ескере отырып, көне түркі әдебиетінде кең таралған силлабикалық (буындық) өлшеммен, төрт жолды шумақтар арқылы өз даналығын жеткізді. Ол шығармаларын қарапайым, халыққа түсінікті тілмен жазды. Дегенмен, қарапайымдылық тек формасында ғана – мағынасы мен мазмұны терең. Яссауидің халық арасында кең тараған стильді қолдануы — үлгілі педагогикалық тәсіл. Осы арқылы ол тыңдаушылардың қызығушылығын арттырып, Ислам дінін тез әрі дұрыс қабылдауына жол ашты.

в. Хикметтердің мазмұны: Тағы бір маңызды мәселе – хикметтердің мазмұны. Олар пішін жағынан исламға дейінгі түркі әдебиетінің дәстүрін жалғастырса, мазмұны жағынан – діни білім мен сопылық ілімге негізделген. Қожа Ахмет Яссауи көне түркі әдебиетіндегі ұлттық элементтерді ислам сопылық ілімімен үйлесімді түрде ұштастыра білген. Қорыта айтқанда, хикметтердің мазмұны ислам дінінің негіздерінен, шариғат үкімдерінен, әһли сүннет ақидасынан, сопылық ілімнің нәзік тұстарынан және сопылық тариқаттың әдептері мен ережелерінен тұрады. 

Қожа Ахмет Яссауидің тәрбиелік көзқарасында адамның рухын тазарту мен жүректі шынайы махаббатқа бұру ерекше орын алады. Өзінің дана сөздерінде ол нәпсімен күресті терең сипаттайды. Көп жағдайда аңызға айналған, мінсіз тұлға ретінде қабылданатын Қожа Ахмет Яссауи өмірінің түрлі кезеңдерінде қателікке бой алдырып, өкінгенін, тәубеге келгенін ашық айтады. Оның рухани кемелдікке ұмтылысы, өкініші мен тәубесі, адам баласына арнаған өнегелі кеңестері – бәрі де терең ой жүгіртуге тұрарлық. Төмендегі даналық сөздер осы мәселелерге тереңірек түсінік береді:

Даналық сөздерінен үзінді:

Нәпсінің жолына түскен масқара болар,
Жолы бұзылып, күнәға батпаққа қонар.
Ұйықтаса да, тұрса да шайтанмен дос,

Жамандық жасағандар, өзіңе кел, өзіңе қайт.

Соңғы сәтте нәпсі сені құл қылады.

Дін үйін тонап, тоздырады.

Ол сені өлгенде сеніміңнен айырады.

Ақылды болсаң, жамандықтан аулақ бол.

Қиындығы жоқ адам – адам емес, мұны түсін.

Махаббатсыз адам – хайуан сияқты, мұны тыңда.

Жүрегіңде махаббат болмаса – мен үшін жыла.

Жылаған жанға шынайы махаббатымды бердім.

Осы тұста Яссауи өзінің «Хикметтерінде» адамның өзін (яғни болмысын) тануының маңыздылығын ерекше атап өтеді. Оның ойынша, адамның өзін тануы – Құдайды тану деген сөз. Ол өзінің хикметтерінде былай дейді:

«Егер адам өзін таныса – Құдайды таныды;
Адам Алладан қорқып, әділетті болады.
Айт, Алланың құлы, өз болмысыңды біл.
Өзіңнің мәнін білгенде, өз біліміне қарай әрекет ет.»

Оқу-тәрбие үдерісінде мазмұнды дұрыс таңдау және сол мазмұнға сәйкес тиімді әдістерді қолдану – тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі. Қожа Ахмет Яссауидің тәлім-тәрбиелік мұраларында Алла тағала туралы көзқарастар, Мұхаммед пайғамбар мен басқа да пайғамбарлар, төрт ұлы халифа, исламның көрнекті ғұламалары мен ойшылдары, әулие-әмбиелер жайлы діни әрі ұлттық сарындағы ойлар кеңінен көрініс тапқан. Сонымен қатар, түрік және ислам әлеміне ықпал еткен мемлекет қайраткерлері мен халық ақындары да оның еңбектерінде ерекше орын алады. Бұл – Қожа Ахмет Яссауидің тәрбиелік идеяларында ұсынған үлгілі тұлғалар бейнесі мен оның рухани тәрбиеге қосқан зор үлесінің дәлелі. «Диуани Хикметтен» аңғарғанымыздай, Қожа Ахмет Яссауи осы тұлғалар арқылы Ислам дінін қоғамға сіңіруді мақсат еткен. Ол біржақты сана қалыптасуына жол бермей, жергілікті әрі ұлттық құндылықтарды назардан тыс қалдырмаған. Сонымен қатар, түрлі мағлұматтар беріп, фразеологизмдер және мақал-мәтелдер арқылы қоғамдық сананың сақталуына үлес қосты. Қожа Ахмет Ясауи өз еңбектерінде жұртшылыққа түсінікті, әлеуметтік ар-ожданды бейнелейтін, жүрекке жақын тақырыптарды көтере отырып, тәрбиелік мақсатын тиімді жүзеге асырды. Ол қазіргі педагогикада кең қолданылатын «жақыннан алысқа», «белгіліден белгісізге», «қарапайымнан күрделіге» деген дидактикалық қағидаларды шебер пайдалана білген. Бүгінгі таңда Қожа Ахмет Яссауидің еңбектерінен білім мен тәрбиеге қатысты құнды дүниелерді көптеп кездестіруге болады.

                                       Ибрагимов Фарман Книязович Шымкент медресе колледжінің ұстазы Исламтану Магистрі